Czy Ojciec Chrzestny był… plagiatem prozy Francisa Mariona Crawforda?

Wydając książkę Corleone. A Tale of Sicily w języku polskim (Adrianno Krawczyk, ukłony za Twoją pomoc i wielką pracę wykonaną przy tym projekcie) stale towarzyszyła mi myśl, że nie tylko tytuł, ale ilość pokrewieństw fabularnych między obiema książkami jest – jakby to ująć – spora, choć należy podkreślić fakt, że są to dwie różne książki – jednak z ważnym wspólnym mianownikiem.

Wątek mafii, skrzyżowanie dróg arystokracji, kościoła i mafii, symbolika i obrzędowość religijna, wpleciony wątek emigracji do USA… Wszystko to i wiele więcej brzmi jak zalążek powieści, która aż prosi się, o swoją kontynuację. W poszukiwaniu odpowiedzi, a nie tylko w oparciu o własną opinię, znaleźliśmy znakomity artykuł profesora Taeko Kitahary, który stanowi obszerną analizę porównawczą obu książek.

Dziedzictwo F. Mariona Crawforda: Corleone i Ojciec Chrzestny (fragment z podsumowania)

Zakres intertekstualności między Corleone a Ojcem Chrzestnym sugeruje, że zapomniana powieść Crawforda posłużyła za archetyp Ojca Chrzestnego. Zalążki obu powieści tkwią w jednym z egzotycznych skojarzeń z Włochami: mafii. Kiedy romanse z włoskimi szlachcicami stały się niemodne, Crawford znalazł nowy przełom w ciemnej stronie swojego ulubionego tematu – Włoch. Wykorzystując skłonność swoich rodaków do romantyzowania Italii, w tym jej negatywnych aspektów, Crawford wydaje się zadowalać kapryśnych, italofilskich czytelników. Innymi słowy, Crawford przekształcił ortodoksyjny włoski high romance w nowy typ romansu z mafią. W ten sposób zapoczątkował nową tradycję, kontynuowaną przez Ojca Chrzestnego Mario Puzo, a nawet przez jeden z popularnych dziś seriali telewizyjnych o rodzinie mafijnej z New Jersey, Rodzinie Soprano (1999–2007).

Słowem kluczowym w takiej tradycji literackiej jest „rodzina”. Tragedia rodziny jest podstawą zarówno w przypadku książki Corleone, jak i Ojca Chrzestnego.  W Corleone fatalny konflikt związany jest z dążeniem braci Pagliuców do przywrócenia rodowego nazwiska, co prowadzi do całkowitego zniszczenia rodziny. W Ojcu Chrzestnym obiecujący bohater ośmiela się zrezygnować z drogi do legalnego sukcesu i poświęca się rodzinnemu biznesowi. Przekraczając melodramatyczne zakończenie Crawforda, Puzo intensyfikuje dramat nieuchronnego losu jednej rodziny.

Dokładna analiza tekstu ujawnia jednak jednocześnie, że obaj autorzy zajmowali przeciwstawne stanowiska, jak również różnił się ich stosunek do Włoch/Ameryki. Jest to dobrze widoczne w pozornej nieświadomości politycznej Crawforda. Podczas gdy Puzo, jako imigrant w drugim pokoleniu, postrzega społeczeństwo amerykańskie takim, jakie jest, Crawford jest być może zbyt uprzywilejowany, by móc przedstawić taki punkt widzenia. Pomimo faktu, że przez całe życie posiadał amerykańskie obywatelstwo, Ameryka sama w sobie była dla tego autora być może czymś innym.

Choć Crawford w różnych pracach kreśli Włochy w stylu romantycznym i realistycznym, nie odnosi się do masowej imigracji Włochów do Ameryki pod koniec XIX wieku. Wykazuje również niewielką świadomość niewidzialnej „kolorowej linii” czy granicy, która pojawiła się w Ameryce w tym czasie z powodu ciągłej masowej imigracji. Stąd też wydaje się, że kwestie takie jak imigracja, asymilacja/akulturacja, etniczność i tożsamość nie dotyczyły tego emigranta. Tę nieświadomość potwierdza jego portret Sycylii, która jawi się jedynie jako tło  dla podkreślenia Rzymu, będącego centrum wielu narracji Crawforda. Podobną uwagę można poczynić w odniesieniu do przedstawienia mafii, którą wykorzystuje jako kolejny egzotyczny rekwizyt. Choć z pewnością odwołuje się do jej ducha oporu, autor nie bada dodatkowej możliwości wykorzystania swojego portretu mafii jako formy krytyki społecznej. (Aby być sprawiedliwym wobec Crawforda, należy jednak dodać, że odzwierciedla to również jego politykę unikania pisania „powieści celowej, umoralniającej”.

Z drugiej strony, Puzo był w pełni świadomy swojego statusu jako obywatela drugiej kategorii w Ameryce przed erą ruchu praw obywatelskich. Można więc uznać Ojca Chrzestnego za mściwą obronę „demokratycznego” społeczeństwa amerykańskiego, które nie jest wolne od dyskryminacji na tle etnicznym, klasowym, płciowym, religijnym, politycznym itd. Świadczą o tym wszystkie omówione w poprzednim rozdziale wielorakie punkty widzenia powieści. Portretowanie przez Puza kilku rodzin mafijnych wskazuje również na fakt, że przestępczość zorganizowana jest rzeczywistym środkiem mobilizacji społecznej w Ameryce. Odwrotny dynamizm narracji w całej historii sam w sobie stanowi mocny element krytyki społecznej. W Corleone, chociaż Crawford sugeruje stworzenie pewnej odwrotnej dynamiki poprzez podkreślenie antybohatera, narracja powraca do ortodoksyjnego szczęśliwego zakończenia, bez sugerowania jakichkolwiek implikacji dalszego istnienia mafii.

Będąc wnikliwym obserwatorem swoich czasów, Puzo zdawał się uważnie przyglądać dynamizmowi społecznemu tego okresu, zwłaszcza pod względem etnicznym. Interesujące jest obserwowanie jego przewidywania co do wpływu wielokulturowości w Ojcu Chrzestnym. Nawet jeśli Michael w końcu zaczyna czcić sycylijską tradycję, jego silne pragnienie wychowania kulturowo zasymilowanych dzieci z Kay, ratuje go przed etnocentryzmem; w tym sensie staje się on jednym z pionierskich wcieleń wielokulturowości w Ameryce. Jak wspomniano wcześniej, kontekst historyczny lat siedemdziesiątych umożliwił Ojcu Chrzestnemu zdobycie znacznej popularności wśród czytelników.  Michael Corleone, bohater etniczny, reprezentował „swojego” bohatera dla tych, którzy zostali wykluczeni z głównego nurtu amerykańskiego społeczeństwa. Te czytelnicy z owych „mniejszości” (zwłaszcza pod względem etnicznym) byli zapewne w stanie odpowiednio zrozumieć niepokój Michaela związany z przejęciem „rodzinnego” biznesu. Musieli być głęboko poruszeni jego odważną decyzją, by zrezygnować z pogoni za prawością amerykańskiego snu i jego dumy z sycylijskiego dziedzictwa. Doskonała gra Michaela w roli nowego dona okazała się być więcej niż satysfakcjonująca. Rycerskość Corleonów zwiększyła również ich atrakcyjność dla nieuprzywilejowanych przynależnością czytelników. W przypadku braku tych cech, czytelnikom trudno byłoby zaakceptować przestępców jako „swoich” bohaterów. Wydaje się więc, że grono czytelników Ojca Chrzestnego wciąż się poszerzało i obejmowało nowych „innych”, co z pewnością przyczyniło się do długowieczności powieści.

Zatem, badanie intertekstualnych powiązań między Corleone i Ojcem Chrzestnym ujawnia przeoczoną ciągłość w historii amerykańskiej kultury popularnej. Intrygujące jest obserwowanie, jak Crawford wykorzystuje gatunek high–romance, jak również temat Włoch i udaje mu się zapoczątkować bogaty gatunek mafijnej fikcji. Trzeba przyznać, że Corleone, choć nie cieszy się takim uznaniem jak Ojciec Chrzestny, zajmuje ważne miejsce w swoim gatunku. Dzieło to zasługuje na poważniejszą krytyczną uwagę przy ponownym rozpatrywaniu i ocenie amerykańskiej kultury popularnej. Choć w niniejszym artykule nie da się udowodnić rzeczywistych zapożyczeń Puza od Crawforda, warto zauważyć, że trylogia Ojciec Chrzestny wydaje się być współczesną wersją sagi o rodzie Saracinesców.

Taeko Kitahara, Profesor nadzwyczajny, Wydział Literatury Angielskiej i Amerykańskiej, Uniwersytet Toyo, Tokio, Japonia.

Napisane przez Polskie Wydawnictwa Niezależne